بیهوشی‌های پزشکی
بیهوشی‌های پزشکی: انواع، کاربردها، مدت زمان تاثیر و هشدارها
معرفی بیهوشی‌های پزشکی
بیهوشی‌های پزشکی داروهایی هستند که برای ایجاد حالت بیهوشی عمومی یا موضعی در طول جراحی‌ها و فرایندهای پزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این داروها با تأثیر بر سیستم عصبی مرکزی یا محیطی، باعث از بین رفتن هوشیاری، کاهش درد و شل شدن عضلات می‌شوند. بسته به نوع عمل و شرایط بیمار، بیهوشی‌ها می‌توانند به صورت تزریقی، استنشاقی یا موضعی استفاده شوند. این داروها برای بیماران مختلف از جمله افرادی که نیاز به جراحی‌های پیچیده و طولانی‌مدت دارند، کاربرد دارند. استفاده صحیح از این داروها می‌تواند ایمنی و راحتی بیمار را در طول عمل جراحی تضمین کند. انتخاب نوع بیهوشی به عواملی نظیر نوع عمل، مدت زمان مورد نیاز و شرایط پزشکی بیمار بستگی دارد. در ادامه، به بررسی جزئیات انواع بیهوشی‌ها، مدت زمان تاثیر آن‌ها و نکات مربوط به آن‌ها خواهیم پرداخت.
پروپوفول (Propofol)
پروپوفول یک داروی بیهوشی تزریقی با اثر سریع و کوتاه‌مدت است که برای القای بیهوشی عمومی و حفظ آن در جراحی‌های کوتاه‌مدت استفاده می‌شود. این دارو به دلیل اثرات سریع و بازگشت سریع به هوشیاری، یکی از رایج‌ترین داروهای بیهوشی در اتاق عمل است.
نحوه استفاده: تزریق وریدی
مدت تاثیر: 5 تا 10 دقیقه (اثر کوتاه‌مدت)
کاربرد: برای القای بیهوشی عمومی و حفظ آن در جراحی‌های کوتاه‌مدت
افراد منع مصرف: افراد با حساسیت به پروپوفول یا اختلالات متابولیک شدید
موارد هشدار: ممکن است باعث افت فشار خون یا کاهش تنفس شود.
غلظت ماده مؤثر: پروپوفول 1 درصد
سووفلوران (Sevoflurane)
سووفلوران یک داروی بیهوشی استنشاقی است که به دلیل اثرات سریع و بازگشت سریع به هوشیاری، به‌ویژه در جراحی‌های کودکان و بزرگسالان استفاده می‌شود. این دارو برای القای بیهوشی عمومی و حفظ آن در طول عمل مناسب است.
نحوه استفاده: استنشاقی
مدت تاثیر: اثر سریع (در عرض چند دقیقه) و بازگشت به هوشیاری در 10 تا 15 دقیقه پس از قطع دارو
کاربرد: برای القای بیهوشی عمومی در جراحی‌های کودکان و بزرگسالان
افراد منع مصرف: بیماران با سابقه حساسیت به هالوژن‌ها یا نارسایی کلیوی شدید
موارد هشدار: ممکن است باعث تحریک راه‌های هوایی شود.
غلظت ماده مؤثر: سووفلوران 2 تا 8 درصد
کتامین (Ketamine)
کتامین یک داروی بیهوشی تزریقی است که علاوه بر ایجاد بیهوشی، اثرات ضد درد قوی نیز دارد. این دارو به‌ویژه در شرایط اضطراری و جراحی‌های کوتاه‌مدت کاربرد دارد.
نحوه استفاده: تزریق وریدی یا عضلانی
مدت تاثیر: 15 تا 30 دقیقه
کاربرد: برای القای بیهوشی عمومی در جراحی‌های کوتاه‌مدت و در شرایط اضطراری
افراد منع مصرف: بیماران با فشار خون بالا یا سابقه روان‌پریشی
موارد هشدار: ممکن است باعث توهم یا افزایش فشار خون شود.
غلظت ماده مؤثر: کتامین 10 تا 50 میلی‌گرم بر میلی‌لیتر
میدازولام (Midazolam)
میدازولام یک داروی آرام‌بخش و بیهوشی از خانواده بنزودیازپین‌ها است که برای القای آرام‌بخشی و بیهوشی در جراحی‌های کوتاه‌مدت استفاده می‌شود.
نحوه استفاده: تزریق وریدی یا عضلانی
مدت تاثیر: 20 تا 40 دقیقه
کاربرد: برای القای آرام‌بخشی و بیهوشی در جراحی‌های کوتاه‌مدت
افراد منع مصرف: بیماران با نارسایی تنفسی شدید یا حساسیت به بنزودیازپین‌ها
موارد هشدار: ممکن است باعث کاهش تنفس یا خواب‌آلودگی طولانی‌مدت شود.
غلظت ماده مؤثر: میدازولام 1 تا 5 میلی‌گرم بر میلی‌لیتر
ایزوفلوران (Isoflurane)
ایزوفلوران یک داروی بیهوشی استنشاقی است که برای حفظ بیهوشی عمومی در جراحی‌های طولانی‌مدت استفاده می‌شود. این دارو به دلیل اثرات پایدار و قابل کنترل، یکی از گزینه‌های محبوب در جراحی‌های طولانی است.
نحوه استفاده: استنشاقی
مدت تاثیر: اثر سریع (در عرض چند دقیقه) و بازگشت به هوشیاری در 15 تا 30 دقیقه پس از قطع دارو
کاربرد: برای حفظ بیهوشی عمومی در جراحی‌های طولانی‌مدت
افراد منع مصرف: بیماران با سابقه حساسیت به هالوژن‌ها یا نارسایی کبدی شدید
موارد هشدار: ممکن است باعث کاهش فشار خون یا تحریک راه‌های هوایی شود.
غلظت ماده مؤثر: ایزوفلوران 1 تا 3 درصد
فنتانیل (Fentanyl)
فنتانیل یک داروی ضد درد قوی از خانواده اپیوئیدها است که برای تسکین درد شدید و کمک به بیهوشی عمومی استفاده می‌شود. این دارو به‌ویژه در جراحی‌های بزرگ و دردناک کاربرد دارد.
نحوه استفاده: تزریق وریدی یا اپیدورال
مدت تاثیر: 30 تا 60 دقیقه
کاربرد: برای تسکین درد شدید و کمک به بیهوشی عمومی
افراد منع مصرف: بیماران با حساسیت به اپیوئیدها یا نارسایی تنفسی شدید
موارد هشدار: ممکن است باعث کاهش تنفس یا وابستگی دارویی شود.
غلظت ماده مؤثر: فنتانیل 50 تا 100 میکروگرم بر میلی‌لیتر
دسفلوران (Desflurane)
دسفلوران یک داروی بیهوشی استنشاقی با اثر بسیار سریع است که برای القا و حفظ بیهوشی عمومی در جراحی‌های کوتاه‌مدت استفاده می‌شود. این دارو به دلیل بازگشت سریع به هوشیاری، یکی از گزینه‌های مناسب برای جراحی‌های کوتاه است.
نحوه استفاده: استنشاقی
مدت تاثیر: اثر سریع (در عرض چند دقیقه) و بازگشت به هوشیاری در 5 تا 10 دقیقه پس از قطع دارو
کاربرد: برای القا و حفظ بیهوشی عمومی در جراحی‌های کوتاه‌مدت
افراد منع مصرف: بیماران با سابقه حساسیت به هالوژن‌ها یا نارسایی کبدی شدید
موارد هشدار: ممکن است باعث تحریک راه‌های هوایی یا افزایش ضربان قلب شود.
غلظت ماده مؤثر: دسفلوران 6 تا 12 درصد
نیتروس اکساید (Nitrous Oxide)
نیتروس اکساید که به نام گاز خنده نیز شناخته می‌شود، یک داروی بیهوشی استنشاقی است که برای ایجاد آرام‌بخشی و کاهش درد در فرایندهای پزشکی و دندانپزشکی استفاده می‌شود. این دارو به دلیل اثرات سریع و بازگشت سریع به هوشیاری، یکی از گزینه‌های محبوب در دندانپزشکی و برخی جراحی‌های کوتاه‌مدت است.
نحوه استفاده: استنشاقی (از طریق ماسک بینی)
مدت تاثیر: اثر سریع (در عرض 2 تا 5 دقیقه) و بازگشت به هوشیاری در 5 تا 10 دقیقه پس از قطع دارو
کاربرد: برای ایجاد آرام‌بخشی و کاهش درد در جراحی‌های کوتاه‌مدت، دندانپزشکی و زایمان
افراد منع مصرف: بیماران با اختلالات تنفسی شدید، کمبود ویتامین B12 یا سابقه اعتیاد به مواد مخدر
موارد هشدار: ممکن است باعث حالت تهوع، سرگیجه یا سردرد شود.
غلظت ماده مؤثر: نیتروس اکساید 30 تا 50 درصد (معمولاً با اکسیژن ترکیب می‌شود)
سدیم پنتوباربیتال (Sodium Pentobarbital)
سدیم پنتوباربیتال یک داروی بیهوشی تزریقی از خانواده باربیتورات‌ها است که برای القای بیهوشی عمومی و آرام‌بخشی عمیق استفاده می‌شود. این دارو به دلیل اثرات طولانی‌مدت، معمولاً در جراحی‌های طولانی یا در دام‌پزشکی کاربرد دارد.
نحوه استفاده: تزریق وریدی
مدت تاثیر: 1 تا 4 ساعت
کاربرد: برای القای بیهوشی عمومی و آرام‌بخشی عمیق در جراحی‌های طولانی
افراد منع مصرف: بیماران با اختلالات کبدی یا کلیوی شدید
موارد هشدار: ممکن است باعث کاهش تنفس یا افت فشار خون شود.
غلظت ماده مؤثر: سدیم پنتوباربیتال 5 تا 10 درصد
آلفاکسالون (Alfaxalone)
آلفاکسالون یک داروی بیهوشی تزریقی است که برای القای بیهوشی عمومی و آرام‌بخشی در جراحی‌های کوتاه‌مدت استفاده می‌شود. این دارو به دلیل اثرات سریع و بازگشت سریع به هوشیاری، یکی از گزینه‌های مناسب برای جراحی‌های کوتاه است.
نحوه استفاده: تزریق وریدی
مدت تاثیر: 5 تا 15 دقیقه
کاربرد: برای القای بیهوشی عمومی و آرام‌بخشی در جراحی‌های کوتاه‌مدت
افراد منع مصرف: بیماران با حساسیت به آلفاکسالون یا اختلالات کبدی شدید
موارد هشدار: ممکن است باعث کاهش تنفس یا افت فشار خون شود.
غلظت ماده مؤثر: آلفاکسالون 1 تا 2 درصد
لیدوکائین اپیدورال (Lidocaine Epidural)
لیدوکائین اپیدورال یک داروی بی‌حسی موضعی است که برای بی‌حسی ناحیه‌ای در جراحی‌های زیر کمر یا زایمان استفاده می‌شود. این دارو به دلیل اثرات سریع و طولانی‌مدت، یکی از گزینه‌های رایج در بی‌حسی اپیدورال است.
نحوه استفاده: تزریق اپیدورال
مدت تاثیر: 1 تا 2 ساعت
کاربرد: برای بی‌حسی موضعی در جراحی‌های زیر کمر یا زایمان
افراد منع مصرف: بیماران با حساسیت به لیدوکائین یا اختلالات انعقادی
موارد هشدار: ممکن است باعث افت فشار خون یا سردرد شدید شود.
غلظت ماده مؤثر: لیدوکائین 1 تا 2 درصد
نکات و هشدارها
همیشه قبل از استفاده از بیهوشی‌ها، وضعیت سلامت عمومی بیمار بررسی شود.
از مصرف این داروها در بیماران با آلرژی شناخته‌شده یا بیماری‌های خاص خودداری کنید.
استفاده بیش از حد از بیهوشی‌ها ممکن است باعث عوارض جانبی مانند کاهش تنفس، افت فشار خون یا واکنش‌های آلرژیک شود.
جمع‌بندی
هر یک از داروهای بیهوشی در این متن دارای کاربرد خاصی هستند که بسته به نوع عمل جراحی و شرایط بیمار انتخاب می‌شوند. برای جراحی‌های کوتاه‌مدت، داروهایی مانند پروپوفول و سووفلوران رایج هستند، در حالی که برای جراحی‌های طولانی‌مدت، ایزوفلوران و دسفلوران مناسب‌ترند. داروهای ضد درد مانند فنتانیل و کتامین برای تسکین درد در جراحی‌های بزرگ استفاده می‌شوند. همچنین، نیتروس اکساید در دندانپزشکی و جراحی‌های کم‌خطر محبوب است. انتخاب داروی مناسب باید بر اساس ویژگی‌های بیمار و نوع جراحی توسط متخصص بیهوشی انجام شود.
قوانین و مقررات خرید و فروش بیهوشی‌ها در ایران
بر اساس قوانین اداره تجهیزات پزشکی و سازمان غذا و دارو جمهوری اسلامی ایران، فروش و توزیع بیهوشی‌ها تنها به مراکز درمانی مجاز و متخصصان بیهوشی انجام می‌شود. این داروها باید طبق استانداردهای تعیین‌شده نگهداری و استفاده شوند. خرید و فروش این داروها از مراکز غیرمجاز جرم است و پیگرد قانونی دارد. تخلفات ممکن است منجر به جریمه‌های قانونی یا تعلیق مجوز شود.
منابع:
کتاب مرجع داروشناسی Goodman & Gilman’s: The Pharmacological Basis of Therapeutics
مقالات علمی منتشرشده در مجلات معتبر بیهوشی
دستورالعمل‌های اداره تجهیزات پزشکی و سازمان غذا و دارو ایران